سل گاوی :
عامل بیماری سل در گاو مایکوباکتریوم بوویس است . این گونه در خوک ، گربه ، اسب ، سگ و گوسفند و بز ایجاد بیماری می کند ولی پرندگان در برابر این باکتری مقاوم هستند . همچنین مایکوباکتریوم بوویس عامل مهم بیماری سل در پارک های حیات وحش می باشد .
سل گاوی که از نظر میزان شیوع و اهمیت اقتصادی مهم ترین سل دامی است ، در بیشتر کشورها وجود دارد و میزان گسترش آن بر حسب وضعیت بهداشتی ، اقتصادی و نژاد گاو متفاوت است .
عامل سل گاوی در انسان به خصوص در کودکان باعث بروز سل پیشرونده می شود و بیشتر گره های لنفاوی و یا دستگاه گوارشی و کمتر ریه را آلوده می سازد .
اپیدمیولوژی و بیماری زایی :
مایکوباکتریوم بوویس گسترش جهانی دارد و شیوع آن در کشورهایی که برنامه ریشه کنی سل به طور جدی پیگیری می شود ، خیلی کم است .
منبع این باکتری دام های آلوده است که معمولا از طریق ترشحات دستگاه تنفس ، مدفوع ، شیر ، ادرار دفع می گردد . راه اصلی انتقال بیماری از طریق استنشاق ریز قطره هاست ولی به میزان کمتری عفونت از طریق شیر ، مادر به جنین و جنسی انتقال می یابد .
مایکوباکتریوم بوویس برای مدت طولانی در فضای مسقف زنده می ماند ولی در برابر نور خورشید و در مدفوع به سرعت از بین می رود .
گوساله ها در رحم مادر یا بعد از تولد از راه نوشیدن شیر از پستان آلوده بیمار می شوند .
علائم درمانگاهی :
بیماری سل در گاو به اشکال مختلف بروز می کند از جمله سل ریوی ، سل دستگاه گوارش ، سل رحمی و تورم پستان سلی .
بیماری سل در گاو معمولا سیر مزمن دارد و به همین دلیل ممکن است تا مدتی با وجود ابتلا به بیماری دام سالم به نظر برسد و حتی در بعضی مواقع با وجود ضایعات وسیع در سل عمومی گاو ظاهری سالم دارد ولی لاغری تدریجی که با بیماری دیگری همراه نباشد شک ابتلا به سل را بر می انگیزد .
با توجه به نوع ابتلا به سل علائم درمانگاهی به شرح زیر بیان می شود :
1 – سل ریوی :
سرفه بدون صدا ، آهسته ، کوتاه و مرطوب است و به آسانی در نتیجه حرکت یا فشار دادن گلو عارض می شود .
میزان سرفه در هوای سرد بیشتر است .
در مراحل پیشرفته بیماری یعنی وقتی قسمت عمده ای از ریه مبتلا می شود ، تنگی نفس همراه با افزایش تعداد و عمق تنفس مشخص می گردد .
2 – سل دستگاه گوارش :
از معمول ترین علائم سل دستگاه گوارش علائمی است که در اثر فشار گره های لنفاوی متورم بر اندام های اطراف خود ایجاد می شود .
زخم های سلی روده باریک به ندرت باعث بروز اسهال می گردد .
بزرگ شدن عقده لنفاوی پس حلقی باعث اشکال در عمل بلع و نیز تنفس صدا دار ناشی از تنگ شدن حلق می شود .
به ندرت ممکن است تورم بدون درد و مزمن در عقده لنفاوی زیر فکی ، کشاله ران ، فوق پستانی و روی کتفی اتفاق بیفتد .
3 – سل رحمی :
سل رحمی ناشی از مایکوباکتریوم بوویس در گاو در موارد پیشرفته بیماری شایع است . در بیشتر موارد سل رحمی به دنبال سل عمومی ایجاد می شود و باکتری از راه خون رحم را آلوده می سازد . سل رحمی ممکن است پس از جفت گیری با دام نر مبتلا ، در اثر استفاده از سوند آلوده رحمی و یا متعاقب تورم پرده صفاقی سل و در اثر مجاورت رحم با این پرده ، بروز نماید .
در گاوهایی که به علت ابتلا به سل رحمی بارور نمی شوند ، ترشحات چرکی مزمن حاوی باسیل سل ممکن است از مهبل دفع شود ، دام های مبتلا به درمان مقاومت نشان می دهند .
4 – تورم پستان سلی :
تورم پستان سلی از جنبه بهداشت عمومی ، انتقال بیماری به گوساله و نیز مشکل تفریق آن از سایر موارد تورم پستان حائز اهمیت می باشد .
در تورم پستان سلی بافت پستان سخت و غده حجیم می شود . در ابتدای ابتلا به تورم پستان تغییر ظاهری در شیر مشاهده نمی گردد ولی در مراحل بعدی دانه های ریزی در شیر ظاهر می شود که پس از مدتی رسوب کرده ، مایع زلال و زرد رنگی باقی می ماند و در نهایت تنها همین مایع زرد رنگ از پستان خارج می شود .
علائم کالبد گشایی :
ضایعات بیماری روی لاشه پس از ذبح یا مرگ برحسب شدت و گسترش بیماری متفاوت می باشد .
در موارد عمومی که باکتری به طور ناگهانی و به میزان زیاد در بدن انتشار می یابد ، ضایعات متعدد کوچک و شفاف در اندام های مختلف تشکیل می گردد که این حالت سل ارزنی نامیده می شود .
ندول های تکی یا خوشه ای ممکن است روی پرده صفاق و پرده جنب تشکیل گردند که این شکل بیماری را سل مرواریدی می نامند .
وجود برونکوپنومونی یا پرخونی در اطراف ضایعات ریوی تا حد زیادی دلالت بر فعال بودن بیماری دارد .
تشخیص بیماری :
به هنگام کارکردن با نمونه های مشکوک به مایکوباکتریوم بوویس به دلیل خطراتی که انسان دارد اقدامات شدید ایمنی بایستی اعمال گردد .
نمونه از دام زنده شامل مایع آسپیره شده از حفرات بدن ، عقده های لنفاوی ، بیوپسی ، مایع حاصل از شستشوی نای و نایژه می باشد .
پیشگیری و کنترل :
چگونگی مبارزه با سل گاوی در کشورهای مختلف به عوامل متعددی بستگی دارد ولی روش عمومی مبارزه شامل شناسایی و کشتار گاوهای آلوده و همچنین به کار بستن اقدامات بهداشتی به منظور جلوگیری از انتشار عفونت است .
اگر چه روش های مختلفی برای شناسایی دام های آلوده مورد ارزشیابی قرار گرفته اند علی رغم وجود مشکلاتی در خصوص حساسیت و ویژگی آزمایش توبرکولین که بر حسب عوامل مختلف می تواند تغیر یابد ولی این روش ، راه عملی تشخیص گاوهای آلوده درنقاط مختلف دنیا به شمار می رود و از این طریق در بسیاری از نقاط دنیا در جهت ریشه کنی بیماری موفقیت هایی حاصل شده است .
در این روش تمامی دام های با سن بیشتر از 3 ماه مورد آزمایش قرار می گیرند و موارد مثبت شناسائی و به کشتارگاه اعزام می شوند .
سایر اقداماتی که جهت مبارزه با بیماری سل گاوی به کار گرفته می شود شامل نظافت جایگاه پرورش و نگهداری دام ، جمع آوری مرتب کود ، ضدعفونی محیط با ترکیبات مناسب نظیر محلول فنل یا کرزول 5 درصد و شعله دادن محیط می باشد . چنانچه قرار است دامی به گله اضافه گردد باید از گاوداری های پاک مورد تائید تحویل گرفته شود و در غیر این صورت در بدو ورود تحت آزمایش قرار گیرد و حتی در صورت حصول نتیجه منفی تا دوماه به طور مجزا نگهداری و مجددا آزمایش گردد تا از غیر آلوده بودن آن اطمینان حاصل شود .
بیماری سل در گوسفند و بز :
حساسیت گوسفند و بز در برابر سل خیلی کمتر از گاو است . مایکوباکتریوم بوویس ( گونه گاوی ) در گوسفند و بز سل عمومی ایجاد می کند ولی به طور کلی سل در این دام ها ندرتا دیده می شود .
به هر حال معمول ترین شکل بیماری در گوسفند و بز برونکوپنومونی می باشد . علائم شامل سرفه و دشواری تنفس در اواخر بیماری است . در بزغاله ها بیماری سل امکان دارد به سرعت پیشرفت کند و به زودی منجر به مرگ دام شود .
بیماری سل در انسان :
توبرکلوزیس شکل کلاسیک بیماری ناشی از مایکوباکتریوم ها در انسان می باشد . راه ورود عفونت استنشاق ریز قطره های عفونی است که قادرند به قسمت های انتهایی دستگاه تنفسی برسند .
افراد شاغل در باغ وحش به علت تماس با دام آلوده آزمایش جلدی مثبت نشان می دهند . اگر چه قبلا محققین بسیاری مایکوباکتریوم توبرکلوزیس را به عنوان مهم ترین عامل عفونت در انسان معرفی کرده اند ولی محققین دیگری هم مایکوباکتریوم بوویس را به عنوان مهم ترین عامل بیماری انسان در باغ وحش ها می شناسند . راه دیگر ابتلا به سل مصرف شیر آلوده دام مبتلا به سل است . در این کشورها با کنترل بیماری در دام ( واکسیناسیون دام های سالم و قرنطینه گله آلوده ) و پاستوریزاسیون شیر این روش انتقال محدود شده است .
